Monday 29 February 2016

(जर्मन ) भाषा पहावी शिकून . . . (भाग २)


                                                               १
कुठलीही भाषा शिकण्यासाठी ती भाषा ऐकणे,बोलणे,वाचणे आणि लिहिणे असे चार घटक असतात. आणि या चारही घटकांसाठी चांगल्या दर्जाची साधनं उपलब्ध असतील तर ती भाषा शिकणं सोपं होऊ शकतं. मी काही काळ  जर्मन शिकत होतो त्या अनुभवातून म्हणू शकेन की जर्मन भाषेत अशी साधनं मुबलकपणे उपलब्ध आहेत.नवशिक्यांसाठी वेगळ्याप्रकारचं सुलभ साहित्य तर जशीजशी काठिण्य पातळी वाढत जाईल तसं वेगळ्या प्रकारचं साहित्य मिळतं. दृक-श्राव्य माध्यम तर आहेच पण बऱ्याच पुस्तकांबरोबर ऑडिओ सीडी मिळते, जी ऐकून त्यावर पुस्तकात प्रश्नही असतात. या सर्व पुस्तकांची  मांडणी अतिशय आकर्षक, कागद सुंदर आणि छपाई उत्कृष्ठ असते. जर्मन लोकं त्यांच्या भाषेवर खूप प्रेम करतात आणि तिचा प्रसार होण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्नही करतात. हेच आपल्या मराठीच्या बाबतीत म्हणता येईल का ? निदान माझ्या तरी अशी साधनं मराठीत आहेत असं पाहण्यात नाही. असो. हे थोडं विषयांतर झालं. 
Max Mueller Bhavan (MMB) आणि पुणे विद्यापीठाच्या जर्मन विभागाच्या शिकवण्याच्या पद्धतीत फरक आहे. MMB मध्ये जास्त भर जर्मनमध्ये बोलण्यावर आहे . 'तोडकं मोडकं, चुकत माकत का असेना पण तुम्ही बोला' असा तिथला दृष्टिकोन असतो. तर इथे 'आधी व्याकरण समजून घ्या, भाषेचा पाया पक्का करा  आणि मग ती बोला' असा विचार असतो. यापैकी कुठलं तरी एक चूक किंवा बरोबर असं काही नाही. आणि यावर मत मांडायचा मला अधिकार देखील नाही. एवढंच वाटतं की MMB मधून शिकलेले किंवा शिकणारे जर्मनचे विद्यार्थी हमखास ओळखू येतात. त्यांच्या बोलण्यात एक प्रकारचा आत्मविश्वास असतो. मग भलेही ते चुकीचं बोलत असतील. तरीही ते  रेटून बोलतात. मला माझ्या शालेय जीवनाची या निमित्ताने प्रकर्षाने आठवण झाली. मी जरी इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत शिकलो असलो तरी आमच्या शाळेत मराठमोळं वातावरण होतं. आम्ही एकमेकांशी मराठीतच बोलत असू. त्यामुळे स्पोकन इंग्लिश मला खूपच उशिरा आलं. आणि त्यातही सुरुवातीला बोलताना ततपप होत असे. पण आजूबाजूची कॉन्व्हेंट शाळेत जाणारी मुलं 'फाड-फाड' इंग्लिश बोलत.त्यामुळे ती dashing वाटत.  पण त्यात काहीही बोलत - "Have you karofied your homework?" अशा प्रकारचं बोलत… खरंच ! 

                                                                २
                                                                
आठवडयातून तीन दिवस प्रत्येकी दोन-दोन तास (आमचा सकाळचा वर्ग होता) असा आमचा कोर्स होता. त्यापैकी एक लेक्चर ऋचा मॅडम घेत तर मृण्मयी मॅडम दोन घेत. दोघींमध्ये चांगलं सामंजस्य आणि समन्वय होता. त्यांची शिकवण्याची पध्दत थोडी वेगळी होती. मृण्मयी मॅडम कटाक्षाने जर्मन मध्ये बोलत तर ऋचा मॅडम सुरुवातीला आम्हांला जड जाऊ नये म्हणून इंग्रजीतूनही बोलत. अंकलिपी, मुळाक्षरांपासून आमचा भाषेचा प्रवास सुरु झाला. शिवाय जर्मन भाषेत गुड मॉर्निंग वगैरे हे ही शिकवलं गेलं. मग काही मूलभूत क्रियापदं शिकवली गेली.
तेव्हा असं जाणवलं की भाषा शिकवणाऱ्या शिक्षकाला इतर अनेक कलांचं अंग असणं गरजेचं आहे. विशेषत:नवशिक्यांना शिकवताना देहबोली, अभिनय,हेसुद्धा महत्त्वाचे ठरतात. आता हेच पहा ना- kommen (येणे) आणि gehen (जाणे) याचा अर्थ समजावून सांगताना मृण्मयी मॅडम यांनी वर्गाच्या आत आणि बाहेर असं आम्हांला करून दाखवलं. हे ही ठीक होतं. पण lachen (हसणे) आणि weinen (रडणे) हे ही दाखवलं. अगदी जसं लहान मूल रडताना डोळे चोळून रडतं तसं! नंतर हळूहळू क्रियापद चालवणे हा प्रकार सुरु झाला. कर्ता, कर्म, क्रियापद म्हणजे काय हे समजण्याची अशी मुळापासून सुरुवात झाली. पहिल्याच महिन्यात आमच्यासाठी एक Welcome Party होती. त्यावेळी आम्हांला प्रथमच डॉक्टर मंजिरी परांजपे, ज्या या सर्व अभ्यासक्रमांच्या समन्वयक होत्या, यांचं जर्मन मधून भाषण ऐकण्याची संधी मिळाली. कळलं अर्थातच काही नाही पण ऐकायला खूप छान वाटलं. कुठलाही कागद समोर न घेता त्यांनी घेतलेला मागील वर्षाचा आढावा (हे इंग्रजीत होतं) प्रभावित करून गेला. आमचे सर्व शिक्षक डॉक्टर परांजपे मॅडम यांच्याच मार्गदर्शनात शिकलेले होते. त्यामुळे सर्टिफिकेट पासून ते advance डिप्लोमा पर्यंत प्रत्येक शिक्षिका त्यांच्याविषयी नेहमीच आदराने बोलत. 
मला वाटतं की एखादी नवी भाषा शिकायची असेल तर ती नेहमीच एका ग्रुपमध्ये शिकावी. एकट्याने शिकली तर ती शिकवणी होईल. शिकणं होईल का हे सांगता येणार नाही. कारण ग्रुप मधल्या प्रत्येकाची विचाराची पद्धत वेगळी, व्यक्त होण्याची पद्धत वेगळी, शब्दसंपदा वेगळी. या सगळ्याचा नक्कीच आपली भाषा सुधारण्यासाठी उपयोग होतो. शिवाय तसं बघितलं तर प्रत्येक जण कमी अधिक प्रमाणात चुका करूनच शिकत असतो. आपण बोलताना किंवा लिहिताना चुकणार तर नाही ना याची एकदा भीती बाळगायचं सोडून दिलं की मग शिकणं सोपं होतं. आमच्या वयामुळे आमच्यावर हे दडपण जास्त होतं. पण माझा मित्र विवेक बरोबर असल्यामुळे हळूहळू माझीही भीड चेपली. त्याला कुठली शंका आली की तो नि:संकोच विचारत असे. आणि सर्वच शिक्षक कुठलाही कंटाळा न करता वेगवेगळ्या प्रकारे सगळ्यांच्याच शंकांचं निरसन करत.लेक्चर्स मध्ये बऱ्याच वेळा धमाल असे. कधी गटा- गटात तर कधी जोडीदाराबरोबर राहून वेगवेगळ्या activities द्वारे शिकवलं जाई. हसत खेळत आम्ही शिकत होतो. या सगळ्यामुळे भाषा हळूहळू कळू लागली आणि आवडूही लागली.
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           (क्रमश:)

Friday 26 February 2016

(जर्मन ) भाषा पहावी शिकून . . . (भाग १)



     
                           १
२०११ ते २०१४ या काळात माझा मित्र विवेक गोवंडे याने घेतलेल्या पुढाकाराने आणि दुसरा मित्र सदानंद चावरे याच्या बरोबरीने मी पुणे विद्यापीठाच्या परकीय भाषा विभागाचा जर्मन भाषेचा अभ्यासक्रम पूर्ण केला.(सर्टिफिकेट कोर्स ते ऍडव्हान्स डिप्लोमा) पोटापाण्याची दैनंदिन कामं सांभाळून आम्ही हे केलं. या शिकण्याचा अर्थार्जनासाठी उपयोग करावा असं काही डोक्यात ठेवून आम्ही शिकलो नाही. अर्थात भाषांतराचं काम मिळालं असतं तर ते आम्ही केलंही असतं.पण ते मिळेल अशी काही आमची अपेक्षा नव्हती कारण या क्षेत्रात आम्ही तसे खूपच उशीरा आलो.म्हणजे माझ्या वयाच्या एक्केचाळीसाव्या वर्षी मी जर्मन भाषा शिकायला सुरुवात केली. त्यामुळे भाषांतर हा अगदीच नवीन व्यवसाय इतक्या उशीरा निवडणे (आधीचा सोडून) हे शक्यच  नव्हते. मला भाषा कितपत येते  हे मला या निमित्ताने तपासून घेता आले.(निष्कर्ष हाच निघाला की फार काही येत नाही !) तीन वर्षांचा हा काळ अतिशय आनंदात गेला. कितीतरी नवीन माणसं भेटली. परिचय झाला. काहींशी मैत्रीही झाली. मधल्या अनेक वर्षांच्या खंडानंतर कॉलेजची ती उत्फुल्ल धमाल पुन्हा अनुभवता आली. किंबहुना पदवीचं शिक्षण घेताना ज्या गोष्टी करता आल्या नव्हत्या त्या इथे करायला मिळाल्या.माझी स्वत:शी नव्याने ओळख झाली. भाषा शिकणं तर झालंच, त्याचबरोबर एका  नवीन संस्कृतीचा (नाट्य,साहित्य,संगीत,चित्रपट,खाद्य इ मधून) परिचय झाला. आपल्यापेक्षा वेगळ्या प्रदेशात, वेगळ्या वातावरणात, वेगळ्या परिस्थितीत राहणाऱ्या लोकांना थोडंसं समजून घेण्याचा एकूण अनुभव खरोखर समृद्ध करणारा होता. हा थ्रीलिंग प्रवास शब्दांकित करण्याचा हा छोटासा प्रयत्न. . . 

                                                                     २
सर्टिफिकेट कोर्सच्या प्रवेशासाठी दहावी पास असणं एवढी एकच पूर्व अट होती. तो काही प्रश्न नव्हता ! पण संन्याशाच्या लग्नाला शेंडीपासून तयारी तसं माझी दहावीची मार्कशीट शोधण्यापासून सुरुवात करावी लागली. दहावीच्या मार्कांचा पुढच्या आयुष्यात कधी उपयोग होऊ शकेल असं कधी वाटलंच नव्हतं.शेवटी कुठेतरी कोपऱ्यात जीर्ण अवस्थेत ती सापडली.Admission साठी कागदपत्र  दाखवताना केवळ दहावीचे मार्क कमी होते म्हणूनच नव्हे तर ती जवळजवळ फाटकी मार्कशीट होती म्हणूनही थोडीशी लाज वाटत होती. सुदैवाने माझे मार्क आड आले नाहीत. पण कौंटरवरच्या जमीर कांबळे सरांनी फ्रेंडली सूचना दिली- 'या मार्कलिस्ट ला laminate करा.' आता त्यांना कुठे सांगणार की माझी मार्कलिस्ट हा मागच्या शतकातला उत्खनन करून बाहेर काढलेला ऐतिहासिक दस्तऐवज आहे ! तर अशा रीतीने सर्टिफिकेट कोर्सला मला प्रवेश मिळाला आणि या प्रवासाची सुरुवात झाली. . . 

                                                                     ३

'मुन्नाभाई एमबीबीएस' या सिनेमात मुन्ना मेडिकल कॉलेजमध्ये शिकायला जातो आणि तो वर्गात शिरताच सगळे उभं राहून - Good Morning Sir ! असं म्हणतात. आपलीही तशीच अवस्था होऊ नये म्हणून पहिल्या दिवशी आम्ही तसे लवकरच वर्गात पोचलो. मुन्ना सारखं झालं नाही पण लवकर जाऊनही शेवटच्या रांगेत जागा मिळाली. आजूबाजूला फुल्ल कल्ला चालू होता. एकंदरीत उत्साहाचे वातावरण होतं. भाषेचा कोर्स असूनही मुलांची संख्या लक्षणीय होती. सगळे मिळून आम्ही ७०-८० जण तर सहज होतो. यथावकाश वर्गावर दोन मॅडम आल्या. आमच्या batch ला शिकवणाऱ्या- ऋचा फोंडगे आणि मृण्मयी शिवापूरकर. त्यापैकी ऋचा मॅडमच आमच्याशी बोलत होत्या. पहिलाच दिवस असल्यामुळे त्या इंग्लिश मध्ये बोलत होत्या. प्रत्येकाने आपले नाव आणि व्यवसाय सांगून आपली ओळख करून द्यावी असं त्यांनी सांगितलं. त्या ओळखींमधून कळत गेलं की या वर्गात केवढी विविधता होती ! कोणी इंजिनियर होतं तर कोणी डॉक्टर। कोणी नुकतंच दहावीतून अकरावीत गेलं होतं. कोणी आर्किटेक्ट होतं तर कोणी गृहिणी ! वयोगटही म्हणूनच वय वर्षे १६ ते ४२ असा होता.एकंदरीत वेगवेगळी पार्श्वभूमि असलेला आमचा वर्ग जर्मन भाषा शिकणार होता.आमच्यासारख्या बऱ्याच जणांचा  कुठलीही भाषा शिकण्याचा संबंध सुटूनही अनेक वर्षं लोटली होती.  बरं भाषा शिकण्याची कारणंही  वेगवेगळी होती. इंजिनियर लोकांना त्यांच्या कामासाठी उपयोग होईल म्हणून शिकायचं होतं… काही जणींना भाषांतरकार व्हायचं होतं तर काही फक्त एक छंद म्हणून शिकायला आले होते. सगळ्यांची जर्मन भाषेची शून्यापासून सुरुवात होती असंही नाही. कोणी जर्मन मध्ये बी.ए. करत होतं तर कोणी Max Mueller Bhavanचे आंतरराष्ट्रीय मान्यता असलेले कोर्स करत होतं. अशा इतक्या भिन्न प्रकृतीच्या आणि खूप कमी समान धागे असणाऱ्या लोकांना  भाषा आणि तीही परकीय भाषा शिकवणं हे खरोखरच अवघड काम असणार ! अर्थात तेव्हा ते तितकं जाणवलं नाही. आमच्यात समानता होती किंवा common ground होतं आमच्या अभ्यासक्रमासाठीचं पुस्तक- Moment Mal भाग १ (याचाच दुसरा भाग आम्हांला डिप्लोमासाठी होता) याच्याच आधारे आम्ही जर्मन शिकायला सुरुवात केली. पहिल्या दिवशी शेवटच्या रांगेत बसल्यामुळे आजूबाजूला खूप गलका जाणवला होता. म्हणून ठरवलं होतं की यानंतर पुढेच बसायचं. नंतरच्या तासाला पहिली रांग रिकामीच होती. मग जणू अलिखित नियमच बनून गेला की आमच्या सारख्या ज्येष्ठ नागरिकांनी पुढेच बसायचं. आमचीही याला ना नव्हतीच ! पण याचं कारण मात्र आम्हांला वर्षाच्या शेवटच्या लेक्चरमध्ये समजलं. आम्ही पुढे बसल्यामुळे मॅडम आम्हांलाच प्रश्न विचारत. त्यामुळे मागे बसणाऱ्या मुलांसाठी आम्ही फुटबॉलमध्ये असते तशी संरक्षक भिंत होतो ! एकंदरीत तो दोन्ही बाजूंच्या सोयीचा मामला होता ! 
                                                                                                                    (क्रमश:)