Monday 7 March 2016

(जर्मन) भाषा पहावी शिकून . . . (भाग ४)




                                                              १ 

माझ्या तीन वर्षांच्या जर्मन भाषा शिकण्याच्या तुटपुंज्या अनुभवाच्या जोरावर मी कुठलीही भाषा शिकू पाहणाऱ्यांसाठी काही सूचना देऊ शकतो. तुम्हांला जर भाषा शिकायची असेल तर एकही लेक्चर बुडवू नका.वर्गात जे काही शिकवतात ते लक्षपूर्वक ऐका आणि जर काही गृहपाठ दिला असेल तर तो यथाशक्ती पूर्ण करा. आम्ही हे सगळं एखाद्या आज्ञाधारक विद्यार्थ्याप्रमाणे पाळलं. आठवड्यातले तीन दिवस प्रत्येकी दोन तास आम्ही असे बाजूला काढलेले होते.सहसा आम्ही लेक्चर बुडवलं नाही. एका लेक्चर मध्ये किती काय काय शिकवलं जाऊ शकतं ते आम्ही अनुभवत होतोच. जर ते बुडलं तर आपण बाकी वर्गाच्या मागे पडू आणि तो भाग समजला नाही तर त्यामुळे आपली आवड कमी होईल की काय असं आम्हांला वाटे. हे जे अभ्यासक्रमाबाहेरचे  उपक्रम आम्ही केले ते लेक्चरच्या वेळात कधीच नाही. कधी सकाळी लवकर येऊन, कधी दुपारच्या मोकळ्या वेळेत तर कधी (घरच्यांचा रास्त रोष पत्करून) रविवारीही ! या सगळ्याचा निश्चितच फायदा झाला. 

                                                             २ 
फेब्रुवारी महिना या सांस्कृतिक कार्यक्रमांमुळे लवकर संपला आणि हळूहळू परीक्षेचे वेध जाणवू लागले. इतकं सगळं चांगलं चाललेलं असताना परीक्षा कशाला असं वाटे. म्हणजे परत ते पेपर लिहिणे, मार्क मिळवणे आणि मार्कांवरून आपली योग्यता ठरवली जाणे याचा कंटाळा होता. सलग तीन तास बसून लिहिण्याची सवय गेली त्यालाही अनेक वर्षं झाली होती. पण एकदा हा कोर्स करायचा म्हटल्यावर या सगळ्यातून जाणे हे आलेच! आम्हांला एकदा वर्गात ऋचा मॅडमनी सांगितलं होतं की फक्त सर्टिफिकेट कोर्स करून काहीच उपयोग नाही. कारण या पातळीवर भाषा पूर्णपणे कशी असते याचा अंदाजच येत नसतो. फक्त भाषेची तोंडओळख होते इतकंच! पुढचे डिप्लोमा कोर्सेस करणं म्हणूनच गरजेचं होतं. अर्थात त्यांनी हे ही सांगितलं होतं की सर्टिफिकेट आणि डिप्लोमाच्या काठिण्य पातळीत खूपच फरक आहे. डिप्लोमाची ही उंच उडी सगळ्यांनाच जमेल असं नाही. 
पण दोघीही शिक्षिकांनी आमच्या सर्टिफिकेटच्याच पातळीवर पुढच्या अभ्यासक्रमाच्या दृष्टिने उत्तम पायाभरणी केली होती. हे अतिशय महत्त्वाचे होते. म्हणजे त्यांनी आमच्यात जर्मन भाषेबद्दल आवड निर्माण तर केलीच शिवाय कुठलीही गोष्ट अशी नव्हती की जी  आम्हांला समजली नव्हती. किंबहुना ती गोष्ट समजेपर्यंत त्यांनी खूप प्रयत्न केले. आम्हांला आधी विशेषणं हा प्रकार जड जात होता. तर त्याचा सराव व्हावा म्हणून मृण्मयी मॅडमनी आम्हांला  जवळपास ५०० वाक्यं दिली होती. दोघींनी मागील अनेक वर्षांच्या प्रश्नपत्रिका वर्गात सोडवून घेतल्या होता. तोंडी परीक्षेचा सरावही करून घेतला होता. या सगळ्यातून परीक्षेत काय असणार आहे याचा अंदाज बांधता आला. परीक्षेच्या दृष्टिने मनाची तयारी होऊ लागली आणि अशातच वर्षाचं शेवटचं लेक्चर आलं. 
                                                              ३

ऑगस्ट पासून सुरु झालेली ही स्वप्नवत वाटचाल आता मार्च मध्ये शेवटाकडे आली. पुढे काय होणार याचा आता काहीच अंदाज बांधता येत नव्हता. परीक्षेत डिप्लोमाला प्रवेश मिळवण्याइतके मार्क मिळाले तरच  हे भाषा शिकायचं चालू राहणार अन्यथा नाही. गेल्या अनेक महिन्यांत सगळ्याचीच सवय झाली होती. भाषा शिकण्यासाठी वेळ राखीव ठेवलेला असणं, ती शिकणं, रानडे इन्स्टीट्यूटचं छान वातावरण, इतक्या महिन्यात सगळ्यांशी झालेली मैत्री हे सगळं आता संपणार असे वेगवेगळे विचार मनात असताना शेवटच्या लेक्चरला सुरुवात झाली. मृण्मयी मॅडमनी आधी आम्हांला काही शंका आहेत का असं विचारलं आणि त्या दूर केल्यानंतर त्या म्हणाल्या की शिकवण्याचा हा त्यांचा पहिलाच अनुभव होता आणि आमची batch त्यांच्यासाठी पहिलीच होती. हे त्या आधीही एक दोनदा म्हणाल्या होत्या. पण आम्हांला वर्षभरात फारसं कधीच जाणवलं नाही की त्या नवख्या आहेत. पहिली batch असल्यामुळे त्यांच्या मनात आम्हां सर्वांबद्दल एक वेगळे स्थान असावे. आणि त्या म्हणाल्या- "मी आता तुम्हांला महेश एलकुंचवार यांच्या 'मौनराग' या पुस्तकातला एक लेख वाचून दाखवते." हे अगदीच अनपेक्षित होतं. जर्मन भाषेच्या अभ्यासक्रमाचा शेवट आणि तो झाला महेश एलकुंचवारांच्या लेखाच्या अभिवाचनाने ! आणि या निमित्ताने मला असे अवचित महेश एलकुंचवार भेटले ! (या आधी मी त्यांचं काहीच वाचलेलं नव्हतं इतकी माझी साहित्यिक अभिरुची लाजिरवाणी होती.पुढे ते त्यांच्या इतर कलाकृतींमधून भेटत राहिले. आणि शब्दांमधून अर्थ आणि  नाद आणि दृश्यं पोचवणाऱ्या लेखकाची ओळख झाली.) आधीच वातावरण भारलेलं होतं, एक अनामिक हुरहूर होती आणि मॅडम शांत स्वरांत एलकुंचवारांच्या शब्दांतून आमच्यासमोर एक अद्भुत चित्र मांडत होत्या.

 '. . . . . पुष्कळदा देणारा कोण व घेणारा हेही कळत नाही.देणारा व घेणारा एकच होतात. एकातच एकाच वेळी देणाराही असतो आणि घेणाराही. देणारा श्रीमंत असतोच; पण खुलेपणाने घ्यायलाही तितकेच श्रीमंत मन लागते. काही घेताना, संकोच वाटावा इतके लहान आपण कधीच नसतो व ते नाकारावे एव्हढे मोठेही. आपण फक्त 'असलो' की देणेघेणे दुसऱ्या कशाने कलुषित होत नाही. प्रसन्न आनंद फक्त उरतो.'

हे विलक्षण होतं.या अभिवाचनातून मॅडमनी आमचा सर्टिफिकेटच्या कोर्सला एका वेगळ्याच उंचीवर नेऊन ठेवलं. तो एक सर्वसामान्य कोर्स न राहता ती एक ज्ञानसाधना झाली ज्यात आम्ही सर्व सहभागी होतो. 

'. . . . . देण्याघेण्यातून हे सगळे निघाले व कुठून कुठे आलो. मला खूप जणांनी दिले व खूप दिले. पण माझ्या विद्यार्थ्यांनी मला जे दिले त्याला तोड नाही. आपण मोलाचे काही देत आहोत हे त्यांना त्या भाबड्या वयात कळतही नसणार. त्यांना प्रश्न पडत व त्यांनी ते माझ्याजवळ आणून ठेवले के त्यांची उत्तरे शोधता शोधता मी श्रीमंत होऊन जाई.' 

देणारा(शिक्षक) आणि घेणारा(विद्यार्थी) यांच्या नात्यात खूप अंतर असते असं नाही. किंबहुना त्यांच्या भूमिकांमध्ये सरमिसळ होऊ शकते. नकळतपणे विद्यार्थी काही वेळा शिक्षक होऊन जातो. शिक्षक-विद्यार्थी नात्यामधलं  हे सुंदर अद्वैत त्यादिवशी पुन्हा अनुभवलं. आणि वर्षभर मॅडमनी कोणत्या भूमिकेतून आम्हांला शिकवलं  हे दिसून आलं. तसंच आमच्या नकळतपणे आमच्याकडूनही त्यांना शिकायला मिळालं असेल/नसेल, पण त्याबद्दलची त्यांची कृतज्ञतेची भावना विलक्षण होती. 
एकूणच हे सगळं  उत्कट होतं. या प्रसंगाचं  वर्णन शब्दांत पूर्णपणे मांडण्याएवढी  माझ्याकडे शब्दसंपदा आणि प्रतिभा नाही. पण मन अगदी भरून आलं. माझ्या आयुष्यात आपलं जगणं सार्थकी लागलं असं म्हणण्याजोगे खूप कमी प्रसंग आले. आणि त्यातले बरेचसे मला काहीतरी  शिकताना जाणवले होते. माझ्या मावशीकडे (कै. शोभना वाकणकर) लहानपणी मी गाणं शिकायला जात असे. तेव्हा एकदा ती भैरव राग गात होती. मीही थोडंसं म्हणत होतो. त्यावेळी एका वेगळ्याच विश्वात आम्ही होतो. टिळक रोडसारख्या गजबजलेल्या ठिकाणी असूनही मला बाकी कुठलाच आवाज येत नव्हता. ही गाण्यातून मिळणारी समाधीवस्था एकदाच अनुभवली. पण कायमचीच लक्षात राहिली. तसंच पुढे डॉक्टर विक्रांत महाजन यांच्याकडे होमिओपथीचे प्रशिक्षण घेत असताना sensitivity training साठी त्यांनी 'इजाजत' सिनेमा दाखवून त्यावर ग्रुप डिस्कशन घेतलं होतं. सिनेमा तर त्या आधीही पहिला होता पण तो जेवढा आणि जसा त्या चर्चांमधून समजला तेवढा पूर्वी नव्हताच कळला. या अनुभवांच्या तोडीचाच हा अभिवाचनाचा प्रसंग होता. कोर्सच्या शेवटच्या दिवशी मॅडमनी दिलेली ही भेट आयुष्यभर स्मरणात राहील. . . 
                                                                                                                         (समाप्त) 
(आमच्या सर्टिफिकेट कोर्सपुरतं इतकं लिहिलं जाईल असं वाटलं नव्हतं. पण पुढचे कोर्सेस ही छान होते. त्याबद्दलही पुढेमागे लिहीनच. पण सध्या इथेच थांबतो)

Saturday 5 March 2016

(जर्मन ) भाषा पहावी शिकून . . . (भाग ३)


                                                                १
बाकी कुठला नाही तरी माझ्यात एक जर्मन गुणविशेष आहे- मी वेळ पाळणारा माणूस आहे. त्यामुळे मी सगळीकडे वेळेच्या आधीच जाऊन पोचतो. तसंच या कोर्स साठीही पोचत होतो. लेक्चर सुरु व्हायला थोडा वेळ असायचा. आणि मग त्या वेळेत हळूहळू वर्गातल्या इतरांशी परिचय होऊ लागला. सुरुवातीला थोडासा संकोच होता . की आमच्या वयाचा दरारा . .की आम्ही डॉक्टर असल्याची एक (उगाचच) आदरयुक्त भीती? माहित नाही. खरं तर आमच्या डॉक्टरकीची तथाकथित झूल आम्ही वर्गाबाहेर काढूनच कोणत्याही सर्वसामान्य विद्यार्थ्याप्रमाणेच वर्गात शिरायचो.पण एकदा ओळख झाल्यावर मात्र यातलं काहीच आड आलं नाही आणि छान मैत्री झाली. आधी फोन नंबर घेतले गेले, मग फेसबुक रिक्वेस्ट केली गेली. यातनं निसर्ग,मानसी, संजय,सौमित्र  या आमच्यापेक्षा खूप लहान तर वर्गात आमच्या शेजारी बसणाऱ्या आणि साधारण वयाने आमच्याच आगे मागे असणाऱ्या स्वप्ना, शिल्पा, पल्लवी, सीमा, सुप्रिया अशा वर्गमित्र-मैत्रिणींशी ओळख वाढली. पण यात सुरुवातीलाच एक वेगळा पेच निर्माण झाला, ज्याचा विचार मी कधीच केला नव्हता. निसर्गने मला विचारले-"मी तुम्हांला काय म्हणू?" अरेच्चा ! हे माझ्या लक्षातच आलं नव्हतं. मी त्याला म्हटलं- " काहीही म्हण..अगदी नुसतं राजेश म्हणालास तरी चालेल. पण काका म्हणू नकोस प्लीज !" (मला त्या झी च्या 'हम पांच' मालिकेची आठवण झाली. त्यात एक पूजा नावाचं पात्र असतं. तिला कोणी आण्टी म्हटलेलं चालत नसे!) नुसतं राजेश म्हणणं हे निसर्गला पटणं जड गेलं असावं. म्हणून मग आम्ही मधला मार्ग काढला. ते सगळेच आम्हांला डॉक्टर म्हणू लागले. आमच्या शिक्षिकांनाही हा पेच जाणवला होता की काय माहित नाही.कारण दोघीही आमच्यापेक्षा लहानच होत्या. (ऋचा मॅडमच्या बाबतीत एक गंमतशीर योगायोग सांगता येईल. त्यांचा नवरा म्हणजे आमचा शाळकरी मित्र मनोज फोंडगे! दुनिया गोल आहे म्हणतात ते असं !)

                                                                 २

भाषेची ओळख आणखी चांगल्या प्रकारे व्हावी या दृष्टीने इथे दर वर्षी सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. याला Februar Fest (फेब्रुवारी महिन्यात आयोजित केलेला उत्सव या अर्थाने) असे म्हटले जात असले तरी याची सुरुवात डिसेंबरपासूनच होते.वर्गात एक दिवस जर्मन पाककला दिवस साजरा केला जातो.(Kochtag). नंतर वेगवेगळ्या वर्गांनी केलेल्या जर्मन पाककृतींवर आधारित स्पर्धाही घेतली जाते. या स्पर्धेला जर्मन परीक्षक असतात. ते केलेल्या पदार्थांची चव घेतात शिवाय तुम्हांला त्यांना पदार्थ कसा केला(सामुग्री सह) हे सगळं जर्मन मध्ये बोलून सांगावे लागते. आम्ही वर्गात सगळ्यांनी मिळून Kartoffelsalat आणि Obstsalat असे दोन पदार्थ केले होते. खूप धमाल केली होती तेव्हा. 
या Fest मध्येच extempore भाषणाची एक स्पर्धा होती. ऐनवेळी दिलेल्या विषयावर जर्मनमध्ये बोलायचं अशी ती स्पर्धा. मी नाव दिलं (शिक्षिकांच्या आग्रहाखातर) खरं पण मनात धाकधूक होती. सगळ्यांसमोर जर्मनमध्ये कशाला एरवीसुद्धा बोलताना दडपण येतं! पण एकदा ठरवलं होतं ना की काही न लाजता, भीडभाड न बाळगता मजा घ्यायची! आणि खरंच मजा आली. थोडंसं बोलताही आलं.तसंच आम्ही जर्मन ग्रुप साँग मध्येही भाग घेतला. आमच्यासाठी मृण्मयी मॅडमनी एक छान गाणं शोधलं होतं. (Der Postbote klingelt was bringt er mir) त्याची त्या आमच्याकडून practice ही करून घेत.  जर्मन व्याकरणातल्या Wechsel Preposition वर आधारित हे गाणं होतं. त्यात मानसी आणि संजयने मायमिंग केलं आणि आमच्या १०-१२ जणांच्या ग्रुपने ते म्हटलं होतं. आमच्यादृष्टीने गाणं चांगलं बसलं होतं पण आम्हांला बक्षीस नाही मिळालं तरी ते गाणं डोक्यात एकदम पक्कं झालं.
                                                                ३
याच Fest चा एक भाग म्हणून एक एकांकिका स्पर्धा आयोजित केली जाते. सर्टिफिकेटचेच आमचे १४-१५ वर्ग होते. त्यामुळे तशी चांगली स्पर्धा होण्याची शक्यता होती. साधारण १५-२० मिनिटांचे नाटक जर्मन भाषेत सादर करणे अपेक्षित होते. आधी यात भाग घेऊ नये असं वाटत होतं. किती ठिकाणी (उगाचच) मिरवायचं असं वाटायचं. आधी आमच्या वर्गातून आणखी कोणीतरी नाटक लिहिणार होतं. पण ते कशामुळे माहित नाही वेळेत लिहिलं गेलं नाही. आम्हांला आमच्या पुस्तकाव्यतिरिक्त सरावासाठी काही उतारे मृण्मयी मॅडमनी दिले होते. त्यातले बरेचसे विनोदी होते. माझा एक गैरसमज होता की जर्मन लोकं खूप गंभीर असतात. त्यांना विनोदाचे वावडे असते. तो गैरसमज मोडीत काढणारे ते उतारे होते. त्यात भाषेतल्या गमतीजमती होत्या, त्यांच्या स्वभावावर मार्मिक टिपण्णी होती. नर्मविनोदी शैली होती. मला वाटतं जर्मन लोकांना गडगडाटी हास्याचे किंवा विनोदाचे वावडे असावे पण खुसखुशीत विनोदाला त्यांची ना नसावी ! तर अशा काही उताऱ्यांना जोडून, त्यात एक गोष्ट घालून एक कट-पेस्ट नाटक मी तयार केले. त्यातही continuity आणायला आणि नाटक जर्मन लोकांचे वाटावे या करता आणि अर्थातच व्याकरण आणि इतर गोष्टींसाठी मृण्मयी मॅडम यांनी खूप मदत केली. नाटकात  निसर्ग, विवेक, संजय मी हे तर होतोच पण त्याबरोबरच आदित्य, ऋजुता आणि सुप्रिया हे पण होते. ऋजुता जर्मन मध्ये बी ए करत होती आणि तिचे जर्मन उच्चार खूप छान होते. तिला नाटकात एक मोठे स्वगत होते. ते ती अगदी सहज म्हणत असे. सगळ्यात कमाल केली ती सुप्रियाने. खरं तर त्या लांब कल्याणीनगरहून येत. पण नियमित येत. घरचं दोन मुलांचं करून येत आणि उत्साहाने नाटकात सहभाग घेत. नाटक नवविवाहित जोडप्याच्या प्रेमळ समज-गैरसमजावर आधारित होतं. यात मुख्य भूमिका संजय आणि ऋजुता यांनी केली होती. नाटकात आम्ही काही क्लूप्त्या केल्या होत्या. त्यात कलाकारांचा curtain call होता  आणि Das Ende (The End) ची अक्षरं प्रत्येकाच्या हातात होती. नाटकात मध्येमध्ये मोझार्टचे पीसेस होते.एकूण नाटक जमून आलं असावं. बक्षीस मिळावं या साठी हा खटाटोप नव्हताच. नाटक लिहिण्यापासून ते बसवण्यापर्यंतची आणि सादर करण्यापर्यंतची प्रक्रिया खूप काही शिकवून गेली, आनंद देऊन गेली आणि जुन्या कॉलेजच्या दिवसांची आठवणही यामुळे झाली. नाटकासाठी आमच्या दोन्ही शिक्षिकांचे मार्गदर्शन आम्हांला उपयुक्त ठरले.   
नाटकाला पहिलं बक्षीस मिळालं. मग याचा प्रयोग बाल शिक्षण शाळेच्या ऑडीटोरीयम मध्ये जर्मन पाहुण्यांच्या उपस्थितीत झाला. तसं बघितलं तर हे सगळं खूपच छोटं होतं. आता विचार करता ते आणखी छोटं वाटतं. त्यात खरंच असं जग जिंकल्यासारखं काही नव्हतं. एवढंच होतं की आम्ही उत्साहाने हे सगळं केलं. याने अभ्यासक्रमाशिवाय भाषा कशी असते याचा एक छोटासा अंदाज बांधता आला. पण हे नाटक हा काही आमच्या शिकण्याचा परमोच्च क्षण होता का? कदाचित नाही… 
                                                                                                                                   (क्रमश:)