वाढदिवसाच्या हार्दिक शुभेच्छा -पं. हृदयनाथ मंगेशकर !

एखाद्या कलाकाराबद्दल बोलण्याइतका माझा अभ्यास नाही, अधिकार तर त्याहून नाही. मला आपले सगळेच कलाकार आवडतात . मग ते अभिनय क्षेत्रातले असोत वा संगीत ! एखाद्या सर्वसामान्य श्रोत्याप्रमाणे मला आपलं वाटतं की ज्या कलाकाराचं गाणं रेकॉर्ड झालं आहे त्याची काहीतरी पात्रता नक्कीच असणार ! शिवाय कुठल्याही गायकाला टाकाऊ समजलं  तर त्याने गायलेले चांगले गाणे देखील आपल्या पूर्वग्रहामुळे आपल्याला आवडत नाही. महेंद्र कपूर हा देखील असाच एक गायक ! पूर्वी मोहमद रफीची नक्कल करतो म्हणून हिणवला गेलेला. नंतर बी ग्रेड सिनेमातील सी ग्रेड गाणारा असा उगाचच लौकिक झालेला. तरीही त्याची आणि संगीतकार रवि या जोडीची गाणी केवळ अप्रतिम ! ' गुमराह' असो की ' हमराज'. 'वक़्त' असो की 'जिंदगी और मौत'! 'हमराज' मधलं 'न मुह छुपाके जियो' या एका गाण्यासाठी सुद्धा मी महेंद्र कपूरला महान गायक मानायला तयार आहे. त्यातलं तार सप्तकात गायलेलं कडवं हे अजिबात सोपं नाही आणि विशेषत: त्याकाळी, जेव्हा रेकॉर्डिंगचं  तंत्रज्ञान एवढं प्रगत नव्हतं. म्हणजे टेक्नोलॉजी मुळे करामत न करता आवाजाच्या नैसर्गिक देणगीच्या जोरावर त्याने हे गाणे गायलंय. खूपच मोकळेपणाने गाणारा कुठलाही गायक काही वेळा लाउड गातो. तसा महेंद्र कपूरही गायलाय. पण मधूनच तो ' प्यार जिंदगी है' या 'मुक़द्दर का सिकंदर' या गाण्यात सुखद धक्का देऊन जातो तर त्या आधीचीही त्याची काही सुरेख गाणी आहेतच- 'तेरे प्यार का आसरा चाहता हू '(धूल का फूल) किंवा नवरंग मधली गाणी किंवा- 'रफ्ता रफ्ता वो हमारे दिल के अरमान हो गये' (आशा भोसले सह 'हम कहा जा रहे है' मधलं ) 

मराठीतही महेंद्र कपूर उत्कृष्ठ गायले आहेत. हिंदी गाण्यात काही वेळा त्यांचा पंजाबी लहजा डोकावतो. पण मराठीत असं अजिबात वाटत नाही . मी तर म्हणेन की मन्ना डे यांच्या इतकंच सुंदर काम महेंद्र कपूर यांनी मराठीत केले आहे. संख्येने तर जास्त केलंच आहे पण गुणवत्तेने ही तोडीस तोड ! आणि या एका बाबतीत तरी मला हा शिष्य त्यांचे गुरु मोहमद रफी यांच्यापेक्षा वरचढ वाटतो. रफी यांनी गायलेली मराठी गाणी ही वेगळं बेअरिंग घेऊन गायल्यासारखी वाटतात असं माझं मत आहे . परंतु दादा कोंडके यांच्या सिनेमातला दादांचा आवाज असा काहीसा नकारात्मक शिक्का बसला असेल किंवा काही गाणी खरंच अनुल्लेखाने मारावी अशा टाकावू प्रकारची असतील. पण महेंद्र  कपूर हे also ran प्रकारात मोडले गेले. 

पण आज महेंद्र कपूर यांच्याविषयी का लिहितोय? ना आज त्यांचा जन्मदिवस ना पुण्यतिथी !

खरं तर आजचे(२६ ऑक्टोबर) ' बर्थ डे बॉय' आहेत पं. हृदयनाथ मंगेशकर ! मराठीत या दोन कलाकारांनी ३ अतिशय सुंदर गाणी केली आहेत. मुळात महेंद्र कपूर यांच्या बरोबर गाणी करावीत हा योग कसा जुळून आला असेल याच्या बद्दल मला कुतूहल आहे. म्हणजे ही तीन गाणी एका अल्बम साठी केली आहेत असं वाटत नाही. यातलं एक चित्रपट गीत आहे आणि दोन भावगीतं ! एखाद्या गाण्यासाठी अमुक अमुक गायक(किंवा गायिका) ही निवड कशी ठरत असावी? कदाचित हा माझा पूर्वग्रह असू शकेल पण हृदयनाथ मंगेशकर आणि महेंद्र कपूर हे मला अगदी भिन्न प्रकृतीचे कलाकार वाटतात. ते एकत्र  काम करू शकतील असं वाटत नाही. ही गाणी इतर कोणालाही ते देऊ शकले असते. इतकंच कशाला ही गाणी ते स्वत: सुद्धा गाऊ शकले असते.ही गाणी गाऊन  महेंद्र कपूर यांनी मात्र मिळालेल्या संधीचं सोनं केलं आहे असं वाटतं. तीनही गाणी नामांकित कवींची आणि त्यामुळे शब्दांमध्ये फेरफार करायला, अमराठी गायकाला सोपं जाईल असे बदल करायला फारसा काही वाव मिळाला नसावा. शब्दांच्या अचूक उच्चारांसह  भावही तितक्याच समर्थपणे पोचवण्याचे काम महेंद्र कपूर यांनी या गाण्यांतून केलं आहे.

यातलं पहिलं गाणं आहे सुरेश भटांचं -' पूर्तता माझ्या व्यथेची माझिया मृत्यूत व्हावी'
https://www.youtube.com/watch?v=wbpdlwaFSjA

हृदयनाथ मंगेशकरांची नेहमीची अवघड, अनवट चाल आणि शब्द-सुरांतून उत्तरोत्तर गहिरे होत जाणारे घनगंभीर, वेदनामय नैराश्य ! 

दुसरं गाणं काशिनाथ घाणेकर यांच्यावर चित्रित झालेलं -'रात्रीस खेळ चाले या गूढ चांदण्याचा' हे 'हा खेळ सावल्यांचा' या चित्रपटातलं !

https://www.youtube.com/watch?v=ayqKdrTN0YM

एखाद्या चांगल्या गाण्याची ढिसाळ चित्रीकरणामुळे वाट कशी लावावी याचे (वसंत जोगळेकरांची क्षमा मागून) हे गाणे उत्तम उदाहरण असावे ! गाण्याचा ह्रिदम आणि saxophone चा भरपूर वापर  यावरून हे टिपिकल हृदयनाथ शैलीचं गाणं वाटत नाही. पण सिनेमाच्या गूढ कथानकाला हे गाणं साजेसं वाटतं.

या ३ पैकी माझं सर्वात आवडतं गाणं म्हणजे-आरती प्रभू लिखित-'ती येते आणिक जाते येताना कधी कळ्या आणिते' हे गाणे !  

https://www.youtube.com/watch?v=nZVO1q0fTOs

खरंच सांगतो, मागे एका ' सा रे ग म प' च्या कार्यक्रमात स्वतः हृदयनाथ मंगेशकरांनी सांगेपर्यंत मला हे माहित नव्हते की हे गाणे कवी/लेखकाच्या प्रतिभेला उद्देशून आहे! या गाण्यात माझ्या आवडत्या accordionचा मस्त वापर आहे. तसेच ' ती येते'  हे म्हणतानाचे हेलकावे ऐकायला फार छान वाटतात. एके ठिकाणी अंतऱ्याकडून मुखडयाकडे  येताना 'ती ' वर जो जोर दिलाय ना ते ही मस्तच! 

ही तीन गाणी गाऊन  मासेसचा गायक क्लासेसचा ही कसा होऊ शकतो याचा पुरावाच महेंद्र कपूर यांनी दिला आहे.